خبر یار -دانش و فناوری، میترا سعیدی کیا: سال ۱۴۰۱، سالی بود که توسط مقام معظم رهبری به شعار «تولید، دانش بنیان، اشتغال آفرین» مزین شد. این شعار تنها در ۳ کلمه خلاصه نمی شد و به جز اکوسیستم فناوری و نوآوری تمام ارکان دولتی و دستگاههای اجرایی را درگیر می کرد به طوریکه دانش بنیان شدن باید با فعالیت های این نهادها گره می خورد.
رهبری در سخنرانی ابتدای سال تاکید کردند: «به طور قاطع باید به سمت اقتصاد دانش‌بنیان حرکت بکنیم؛ یعنی اینکه دانش و فناوری پیشرفته نقش‌آفرینیِ فراوان و کاملی داشته باشد در همه عرصه‌های تولید. اگر ما این سیاست را دنبال کردیم و دانش را پایه و زمینه اقتصاد کشور قرار دادیم و بنگاه‌های اقتصاد دانش‌بنیان را افزایش دادیم، منافع زیادی برای کشور و برای اقتصاد کشور خواهد داشت.»
معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی به واسطه ارتباط مستقیم با شرکتهای دانش بنیان، نزدیک ترین ارگانها در اجرای تحقق سال دانش بنیان بودند از این رو برای ارزیابی سال دانش بنیان به سراغ این دو نهاد رفتیم. در گزارش های پیشین تحت عنوان « دانش‌بنیان‌ها در سال ۱۴۰۱ چقدر قد کشیدند/سهم بازار فناوری در صنایع بزرگ » و« در سال دانش بنیانها بر دانش بنیانها چه گذشت/بانک ها هنوز بلای جان؛ صنایع هنوز غریبه » به بررسی وضعیت پیشرفت کمی و کیفی فعالیت های دانش بنیانی و چالش های آنها پرداختیم و در گزارش پیش رو در نظر داریم با استعلام از صندوق نوآوری و شکوفایی به بررسی آماری میزان ارائه تسهیلات به شرکتهای دانش بنیان بپردازیم.
صندوق نوآوری و شکوفایی از سال ۱۳۸۹ به واسطه قانون حمایت از شرکتهای دانش بنیان با سرمایه ۳ هزار میلیارد تومانی تشکیل شده و تاکنون با استفاده از روشهای مختلفی استارت آپها و شرکتهای دانش بنیان را مورد حمایت قرار داده است. بیش از ۱۰ سال است که صندوق نوآوری با این سرمایه در راستای تامین مالی شرکتهای دانش بنیان گام برداشته اما در سال ۱۴۰۱ با توجه به شعار سال، ظرفیت فعالیت های دانش بنیان افزایش یافت و قطعا این حمایت ها نیز نسبت به سالهای گذشته تغییر کرد. از همین رو با دکتر سیاوش ملکی فر، معاون توسعه نوآوری صندوق نوآوری و شکوفایی به گفتگو نشستیم که مشروح آن به شرح زیر است:
*دانش‌بنیان ها در سالی که گذشت چه میزان تسهیلات از صندوق نوآوری و شکوفایی دریافت کردند؟ آیا با توجه به نامگذاری این سال به نام دانش بنیان میزان و نحوه ارائه خدمات به فعالیت های دانش بنیان تغییری کرد؟
روند اعطای تسهیلات در صندوق نوآوری و شکوفایی تا آخرین ساعات اداری سال ادامه داشت. اما تا پایان بهمن‌ماه، یعنی تا پایان ماه یازدهم سال، صندوق توانست مجموعاً ۵۲۶۶ میلیارد تومان تسهیلات در اختیار شرکتهای دانش‌بنیان قرار دهد. باید تاکید کنم که این مبلغ مصوبات تسهیلات صندوق نیست، بلکه مبلغ قراردادهای تسهیلات است.
صندوق مجموعاً حدود ۱۲ نوع تسهیلات را در اختیار شرکتهای دانش‌بنیان قرار می‌دهد. از تسهیلات قرض‌الحسنه «نمونه‌سازی» که هدف آن تامین هزینه فعالیت‌های تحقیق و توسعه شرکتهای دانش‌بنیان است تا تسهیلات «پیش از تولید صنعتی» و «تولید صنعتی» که به شرکتهای دانش‌بنیان کمک می‌کند برای تولید یک محصول دانش‌بنیان در مقیاس انبوه یا صنعتی آماده شوند، خط تولید راه بیندازند و یا ظرفیت تولید فعلی خود را گسترش دهند.
همچنین ۳ نوع تسهیلات «سرمایه در گردش» که تامین نقدینگی جاری شرکتهای دانش‌بنیان را هدف گرفته است و ۲ نوع تسهیلات هم برای کمک به شرکتها برای تامین فضای استقرار اعطا می شود.
یکی از این ۲ نوع تسهیلات، قرض‌الحسنه «ودیعه رهن فضای استقرار» است که به شرکتهای دانش‌بنیان کوچکتر کمک می‌کند تا دفتر کاری را به مدت حداکثر ۳ سال رهن کنند و دیگری هم تسهیلات «خرید دفتر کار» است که به شرکتهای بالغ‌تر کمک می‌کند تا دفتر کاری برای خود بخرند.
تسهیلات قرض‌الحسنه اشتغال‌زایی هم داریم که به شرکتهای دانش‌بنیان کمک می‌کند تا اشتغال دانش‌آموختگان جوان دانشگاه‌ها را پایدار کنند و بتوانند این افراد را جذب کنند و در استخدام خود نگاه دارند. تسهیلات «لیزینگ» یا همان «فروش اقساطی» صندوق هم که برای برخی از شرکتها جذابیت زیادی دارد، تسهیلاتی است که عملاً به خریداران محصولات دانش‌بنیان تعلق می‌گیرد تا نقدینگی کافی برای خرید از شرکتهای دانش‌بنیان را داشته باشند.
ذکر این نکته هم ضروری است که صندوق نوآوری و شکوفایی، تسهیلات را از ۳ طریق در اختیار شرکتهای دانش‌بنیان قرار می‌دهد: تسهیلات خرد که متقاضی آن عمدتا شرکتهای کوچک و متوسط و نوپا هستند ـ به معنای حدوداً کمتر از ۲ میلیارد تومان از طریق «خط اعتباری» ۶۰ صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی پرداخت می‌شود. با این سازوکار، شرکتهای دانش‌بنیان کوچک در سراسر کشور، می‌توانند بدون مراجعه به صندوق نوآوری و شکوفایی، در همان استان خود نیازهای مالی خود را برطرف کنند.
امروز هر استان، دست کم یک صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی دارد که تامین مالی خرد فناوری و نوآوری در استان را برعهده دارد.
اما شرکتهای بزرگ‌تر و بالغ‌تر که تسهیلات بزرگ‌تری نیز نیاز دارند، طبق تفاهم‌نامه صندوق و شبکه بانکی، در چارچوب ضوابط به بانک‌ها معرفی می‌شوند تا از همان بانک و شعبه خود وام بگیرند. این شرکتها نیز نیازی به مراجعه به صندوق ندارند و حتی نیاز به افتتاح حساب جدید یا انتقال حساب خود به بانک دیگر هم ندارند. اما تسهیلاتی که از مسیر معرفی صندوق به شبکه بانکی دریافت می‌کنند، با نرخ ترجیحی است، به این معنا که نرخ آن کمتر از نرخ مصوب شورای پول و اعتبار است. دسته سوم شرکتها که عملاً به دلایلی نمی‌توانند از صندوق‌های پژوهش و فناوری یا شبکه بانکی تسهیلات دریافت کنند، از خود صندوق نوآوری و شکوفایی به طور مستقیم تسهیلات دریافت می‌کنند.
صندوق نوآوری و شکوفایی از ابتدا تا کنون مجموعاً بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومان تسهیلات به شرکتهای دانش‌بنیان پرداخت کرده است که نزدیک به ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان از مسیر خط اعتباری صندوق‌های پژوهش و فناوری غیردولتی و حدود ۱۲ هزار میلیارد تومان از مسیر بانک‌های طرف قرارداد صندوق بوده است.
یکی دیگر از خدمات مهم و پرتقاضای صندوق، ضمانت‌نامه است.
شرکتهای دانش‌بنیان به ویژه آن‌هایی که با کارفرمایان دولتی و عمومی نظیر شهرداری‌ها یا بنگاه‌های بزرگ کار می‌کنند به ضمانت‌نامه‌هایی برای شرکت در مناقصه‌ها و مزایده‌ها، دریافت پیش‌پرداخت، حسن انجام کار یا کسور وجه‌الضمان نیاز دارند. در شرایط عادی، شرکتها برای دریافت این نوع ضمانت‌نامه‌ها باید به بانک‌ها یا صندوق‌های پژوهش و فناوری مراجعه کنند و معمولاً مبلغی در شبکه بانکی حدود ۱۰ درصد مبلغ ضمانت‌نامه را باید بلوکه کنند و مبلغی هم تحت عنوان کارمزد بپردازند تا ضمانت‌نامه در اختیار آنها قرار گیرد و به کارفرمای خودشان ارایه کنند.
در قالب تفاهم‌نامه صندوق و بانک‌ها، شرکتهای دانش‌بنیان می‌توانند این ضمانت‌نامه‌ها را با سپرده ۵.۲ درصدی و همچنین ۳۰ درصد تخفیف در کارمزد از شبکه بانکی دریافت کنند.
امسال تا پایان بهمن‌ماه، صندوق مجموعاً ۳۴۲۲ میلیارد تومان ضمانت‌نامه به همین روش در اختیار شرکتهای دانش‌بنیان قرار داده است و این رقم حتماً افزایش خواهد داشت.
*آیا میزان ارائه تسهیلات و ضمانت نامه از سوی صندوق نوآوری به شرکتهای دانش بنیان در مقایسه با سال ۱۴۰۰ تغییری داشت؟
آمار روزآمد تسهیلات و البته سایر خدمات صندوق نظیر ضمانت‌نامه، سرمایه‌گذاری و توانمندسازی از طریق سایت صندوق به نشانی inif.ir در اختیار همه علاقمندان قرار دارد. همان‌طور که در سایت مشاهده می‌شود، صندوق در سال ۱۴۰۰ مجموعاً ۴۹۰۴ میلیارد تومان تسهیلات به شرکتهای دانش‌بنیان پرداخت کرده است و با توجه به پرداخت ۵۲۶۶ میلیارد تومان تسهیلات از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا پایان بهمن‌ماه، عملکرد صندوق در حوزه تسهیلات امسال به طور محسوسی نسبت به سال گذشته افزایش داشته است.
در حوزه ضمانت‌نامه نیز صندوق سال گذشته ۳۴۷۶ میلیارد تومان عملکرد داشت که امسال تا پایان بهمن‌ماه به ۳۴۲۲ میلیارد تومان رسیده است و امسال در این حوزه نیز قطعاً از عملکرد سال گذشته فراتر خواهیم رفت.
* کدام شرکتها و با چه نوع فعالیتی بیشترین میزان تسهیلات را دریافت کردند و این میزان در مقایسه با سال قبل چه تفاوتی داشت؟
برای پاسخ به این سوال، باید ابتدا پراکندگی شرکتهای دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف تخصصی را ببینیم.
همان‌طور که می‌دانید، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری که ارزیابی صلاحیت شرکتهای دانش‌بنیان را برعهده دارد، این شرکتها را در ۹ حوزه تخصصی ارزیابی می‌کند. ۱) فناوری زیستی، کشاورزی و صنایع غذایی، ۲) دارو و فراورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان، ۳) مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، ۴) ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته، ۵) وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی، ۶) برق و الکترونیک، فوتونیک، مخابرات و سیستم‌های خودکار، ۷) فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، ۸) خدمات تجاری‌سازی، و ۹) صنایع فرهنگی، صنایع خلاق، و علوم انسانی و اجتماعی.
تعداد شرکتهای دانش‌بنیان به تفکیک حوزه‌های فناوری (دوشنبه، ۱۵ اسفندماه ۱۴۰۱)
میزان تسهیلات اعطاشده از سوی صندوق نوآوری به شرکتهای دانش‌بنیان به تفکیک حوزه‌های فناوری (از ابتدای فروردین تا ۱۵ اسفندماه سال ۱۴۰۱)
* میزان و نحوه ارائه تسهیلات توسط صندوق به دانش‌بنیان‌ها تغییراتی نسبت به سال قبل داشته است یا خیر؟
امسال ما تا پایان بهمن‌ماه توانستیم از میزان کل تسهیلات سال قبل از آن عبور کنیم. بنابراین هم در تسهیلات و هم در ضمانت‌نامه، صندوق عملکردی فراتر از سال گذشته خواهد داشت اما در تبصره ۱۶ بودجه امسال پیش‌بینی شده بود که بانک‌ها ۵ هزار میلیارد تومان تسهیلات قرض‌الحسنه در اختیار شرکتهای دانش‌بنیان قرار دهند.
مقرر بود این تسهیلات با معرفی صندوق نوآوری پرداخت شود، به این معنا که ابتدا صندوق شرکتهای دانش‌بنیان متقاضی را بررسی کند و در صورت تایید، آنها را برای دریافت تسهیلات تا سقف یک میلیارد تومان به بانک‌های عامل معرفی کند.
در مجموع با هماهنگی صندوق نوآوری و بانک مرکزی مقرر شد ۳۵۰۰ میلیارد تومان تسهیلات به طور مستقیم به شرکتهای دانش‌بنیان پرداخت شود و ۱۵۰۰ میلیارد تومان نیز به ۶۰ صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی پرداخت شود تا در چارچوب اساسنامه خود به شرکتهای دانش‌بنیان، فناور و خلاق علاقمند بپردازند. پاییز امسال فراخوان اعطای این تسهیلات از سوی صندوق منتشر شد و تا ۱۵ اسفند ۴۰۵۰شرکت درخواست خود برای این تسهیلات را در سامانه غزال صندوق ثبت کرده‌اند.
صندوق پس از ارزیابی‌های سریع و فشرده، تاکنون ۲۳۷۲ شرکت را به ۸بانک عامل معرفی کرد و فرایند اعطای تسهیلات به این شرکتها از سوی بانک‌ها در جریان است.
این تسهیلات از محل منابع خود بانک‌ها پرداخت می‌شود و ارتباطی با تفاهم‌نامه صندوق با بانک‌ها که در سوالات قبل به آن اشاره کردم ندارد. طبیعتاً شرکتها دوباره در بانک‌ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و تعیین وثایق و تضامین نیز برعهده بانک عامل است.
* روند ارائه تسهیلات به دانش‌بنیان‌ها در سالی که به دانش‌بنیان‌ها اختصاص داشته تغییر کرده یا خیر، در این خصوص توضیح بفرمایید.
صندوق نوآوری و شکوفایی از آذر ۹۷ تا کنون چند تغییر اساسی را در روند اعطای تسهیلات اعمال کرده است. نخست اینکه صندوق تصمیم گرفت که باید از ظرفیت‌های شبکه بانکی استفاده کند. دقت کنید که اگر همکاری صندوق با شبکه بانکی شکل نگرفته بود، الان عملکرد ما در حوزه تسهیلات به مراتب کمتر بود. در واقع به زبان ساده، در این ۴ سال حدود ۱۲ هزار میلیارد تومان تسهیلات کمتری در اختیار شرکتهای دانش‌بنیان قرار گرفته بود که عدد معناداری است. پس این یکی از تصمیمات مهم و موثر صندوق نوآوری و شکوفایی بود.
تغییر سیاست دیگری که در حوزه تسهیلات در صندوق اتفاق افتاد، همکاری جدی‌تر با صندوق‌های پژوهش و فناوری غیردولتی بود. این صندوق‌ها ظرفیت قابل توجهی دارند و در هر استان، بالاخص استان‌های بزرگ و صنعتی‌تر کشور، حتماً باید یک نهاد تخصصی تامین مالی حوزه فناوری و نوآوری وجود داشته باشد که بخش بزرگی از بار تامین مالی آن استان را از زمین بردارد.
اما یکی دو تغییر سیاست و رفتار دیگر هم در حوزه تسهیلات رخ داد. صندوق متناسب با نیاز شرکتهای دانش‌بنیان، تسهیلات جدیدی را طراحی و عملیاتی کرد. مثلاً همین تسهیلات قرض‌الحسنه ودیعه رهن را در نظر بگیرید. شرکتهای نوپا و تازه‌تاسیس، به لحاظ مالی نیز نوعاً توان محدودی دارند و یکی از مهمترین هزینه‌های آنها، هزینه تامین دفتر کار است. به ویژه در شهرهای بزرگ، این شرکتها باید اجاره قابل توجهی بپردازند یا مبلغ قابل توجهی را از گردونه تولید خارج کنند و به عنوان ودیعه رهن در اختیار مالک قرار دهند.
صندوق با ساده‌ترین شکل تضمین یعنی چک و سفته، تا سقف ۶۵۰ میلیون تومان در شهر تهران (در کلان‌شهرها ۵۵۰ میلیون تومان و در سایر شهرها هم ۳۵۰ میلیون تومان) تسهیلات در اختیار شرکتها قرار می‌دهد. البته سقف این تسهیلات ۷۰ درصد ودیعه رهن است. یعنی فرضاً اگر شرکتی بخواهد یک میلیارد تومان فضایی را رهن کند، صندوق نوآوری تا ۶۵۰ میلیون تومان آن را تا ۳ سال تامین خواهد کرد
صندوق با ساده‌ترین شکل تضمین یعنی چک و سفته، تا سقف ۶۵۰ میلیون تومان در شهر تهران (در کلان‌شهرها ۵۵۰ میلیون تومان و در سایر شهرها هم ۳۵۰ میلیون تومان) تسهیلات در اختیار شرکتها قرار می‌دهد. البته سقف این تسهیلات ۷۰ درصد ودیعه رهن است. یعنی فرضاً اگر شرکتی بخواهد یک میلیارد تومان فضایی را رهن کند، صندوق نوآوری تا ۶۵۰ میلیون تومان آن را تا ۳ سال تامین خواهد کرد.
اتفاق دیگری که افتاد، بازمهندسی فرایندها بود. صندوق به طور جدی در فرایندهای ارزیابی، عقد قرارداد و نظارت تسهیلات بازنگری کرد و فرایندها را تا حد امکان الکترونیکی و ساده کرد. حتی در تلاش هستیم با سفته الکترونیک، کاری کنیم که حتی شرکتها برای انعقاد قرارداد نیز به صندوق مراجعه نکنند و صفر تا صد فرایند دریافت تسهیلات الکترونیکی انجام شود.
* درخصوص میزان ارائه ضمانت‌نامه، تسهیلات برای صادرات، تسهیلات برای انعقاد قرارداد با دستگاههای اجرایی توضیحاتی ارائه بفرمایید.
امسال تا پایان بهمن‌ماه ۳۴۲۲ میلیارد تومان ضمانت‌نامه در اختیار شرکتهای دانش‌بنیان قرار داده‌ایم که این به معنای پشتیبانی از انعقاد ۵۲ هزار و ۹۲۰ میلیارد تومان قرارداد مابین این شرکتها و کارفرمایان آنها است. این رقم نسبت به سال قبل از آن افزایش خواهد داشت.
یکی دیگر از خدمات مهم صندوق برای کمک به فروش محصولات دانش‌بنیان، تسهیلات «لیزینگ» یا همان «فروش اقساطی» است. در این خدمت، خریدار یک محصول دانش‌بنیان می‌تواند تا ۷۰ و تحت شرایطی تا ۸۰ درصد مبلغ قرارداد خود با یک شرکت دانش‌بنیان از صندوق تسهیلات دریافت کند.
در واقع می‌شود این‌طور گفت که قرارداد ۳جانبه‌ای مابین مشتری، فروشنده (شرکت دانش‌بنیان) و صندوق نوآوری منعقد می‌شود. مشتری ۲۰ تا ۳۰ درصد مبلغ قرارداد را به فروشنده می‌پردازد و الباقی آن را صندوق به فروشنده پرداخت می‌کند.
بنابراین فروشنده محصول یا موضوع قرارداد را در اختیار مشتری قرار می‌دهد. حالا مشتری می‌ماند که باید ۷۰ تا ۸۰ درصدی را که صندوق پرداخت کرده بود، در قالب اقساط به صندوق بازگرداند. امسال تا پایان بهمن‌ماه، صندوق مجموعاً ۳۲۰ میلیارد تومان تسهیلات لیزینگ به شرکتهای دانش‌بنیان (یا بهتر است بگوییم به خریداران محصولات دانش‌بنیان) پرداخت کرده است.
در حوزه صادرات، صندوق خدمات توانمندسازی متعددی ارایه می‌کند؛ از کمک‌هزینه حضور شرکتهای دانش‌بنیان در نمایشگاه‌های خارجی معتبر (مستقل یا در قالب پاویون‌های صندوق) گرفته تا اعزام و پذیرش هیات‌های تجاری، و همچنین حمایت از همکاری شرکتها با پایگاه‌های صادراتی و نمایشگاه‌های دائمی محصولات دانش‌بنیان در خارج کشور. امسال تا پایان بهمن‌ماه، مجموعاً ۲۶۴ شرکت دانش‌بنیان با حمایت صندوق در ۴۸ نمایشگاه خارجی شرکت کرده‌اند.
همچنین ۳۶۱ شرکت در برنامه‌های پذیرش هیئت‌های تجاری صندوق حضور داشته‌اند و ۸۳ شرکت نیز با ۶ پایگاه تجاری در کشورهای مختلف از قبیل ترکیه، ارمنستان، کنیا و هند برای توسعه صادرات همکاری کرده‌اند.
*چند شرکت از این خدمات بهره مند شدند؟
در مجموع در سال ۱۴۰۱، ۶۰۵ شرکت از این خدمات بهره‌مند شده‌اند که نسبت به سال گذشته ۱۰ درصد افزایش داشته است.
*پیش‌بینی می‌کنید در سال جدید چقدر تسهیلات به شرکتها اختصاص پیدا کند؟ آیا میزان تسهیلات افزایش می‌یابد؟ پیش‌بینی می‌کنید این تسهیلات چقدر افزایش یابد؟
همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، در سالهای اخیر، با وجود آن که هیچ منابع مالی جدیدی به صندوق نوآوری تزریق نشده است، روند اعطای تسهیلات از سوی صندوق به شرکتهای دانش‌بنیان همواره افزایشی بوده است.
بنابراین حتی اگر به هر دلیل منابع صندوق نوآوری در سال جدید هیچ افزایشی نداشته باشد، صندوق به کمک تغییرات و نوآوری‌هایی که در مدل‌ها و فرایندهای اعطای خدمات ایجاد خواهد کرد، میزان خدمات مالی خود را دست کم معادل سال ۱۴۰۱ انجام خواهد داد.
اما اگر منابع مالی جدیدی به ویژه از منابع پیش‌بینی‌شده در قانون جهش تولید دانش‌بنیان به صندوق تزریق شود که احتمال آن زیاد است، طبیعتاً میزان تسهیلات صندوق متناسب با افزایش منابع صندوق، باز هم افزایش خواهد یافت.
میترا سعیدی کیا
